GROENE KNOLAMANIET (AMANITA PHALLOIDES)
De groene knolamaniet is één van de giftigste paddenstoelen ter wereld. In het Engels is de bijnaam voor deze paddenstoel ‘death angel’ of ‘death cap’.
Kenmerken
Jonge exemplaren zijn geheel door een eiachtige, vlezige beurs omgeven. De hoed is eerst klokvormig en spreidt zich tot een breedte van 6-12 cm uit. De hoedkleur varieert van olijfgroen via geelachtig tot wit. De lamellen zijn wit, vaak met groene weerschijn. Deze kleur is een belangrijk kenmerk ter onderscheiding van champignonsoorten, waarmee de knolamanieten vaak verwisseld worden. De steel is slank, wit of groenachtig gebandeerd, en draagt bovenaan een vlezige, afhangende ring (manchet). De knolvormige steelvoet ontspringt uit een vlezige, witte schede, die bij champignons nooit voorkomt.
Leefomgeving
Men vindt de groene knolamaniet meestal in loofbossen en dan vooral onder eiken, beuken, hazelaars en kastanjebomen. De paddenstoel komt voornamelijk voor van juli tot oktober.
Toxiciteit
Periodes van ziek zijn wisselen af met periodes van zich beter voelen. Toch gaat de toestand langzaam achteruit en na enkele dagen verschijnen de symptomen van een leveraandoening. Na vier tot vijf dagen heeft het toxine de lever en de nieren ernstig beschadigd. Omdat de ziekteverschijnselen in eerste instantie nogal algemeen zijn, komt het voor dat patiënten zich relatief laat richting ziekenhuis begeven, waarna zelfs levertransplantatie geen soelaas meer kan bieden. Een kleine hoeveelheid – 30-50 gram – van deze paddenstoel kan dodelijk zijn door vergiftiging van de lever. De eerste symptomen zijn vaak buitengewoon hevige buikpijn (darmkrampen), braken en diarree. Deze treden zes tot twaalf uur na consumptie op, te laat om nog met uitpompen van de maag in te grijpen, maar het is niet ongewoon dat pas 24 uur na het eten van de paddenstoel de gevolgen zichtbaar worden. De diarree en maagkrampen verdwijnen na een tijdje weer en een latente fase treedt in. Dit is eveneens verraderlijk omdat veel slachtoffers hierdoor nog langer wachten met naar een dokter of ziekenhuis te gaan, omdat ze denken dat het over is.
Het voor de dodelijke gevolgen verantwoordelijke mycotoxine van de groene knolamaniet is alfa-amanitine, dat de werking van RNA-polymerase IIblokkeert waardoor de elongatiefase die normaal optreedt bij DNA-transcriptie wordt geblokkeerd. Daarnaast bevat de paddenstoel nog zeven andere toxinen, waaronder phallotoxines. Phallotoxines dragen, vanwege de slechte absorptie na orale inname, maar in beperkte mate bij tot de vergiftigingsverschijnselen.
Ongeveer 15% van de slachtoffers sterft binnen tien dagen na het eten van de paddenstoel. Degenen die het overleven herstellen nooit meer volledig. Twee gevallen na het eten van soep met zelfverzamelde groene knolamaniet worden beschreven in het Nederlands Tijdschrift voor Geneeskunde (2007). Tot het midden van de 20ste eeuw lag het sterftecijfer na consumptie van de groene knolamaniet rond de 70%. Door verbeterde behandelmethodes (waaronder levertransplantatie) is dit sterftecijfer teruggebracht naar 22,4%. Bij kinderen leidt het eten van deze paddenstoel in 51% van de gevallen tot de dood.
Ondanks verbeterde behandelmethodes sterven er in Nederland en daarbuiten nog steeds mensen als gevolg van het eten van groene knolamaniet. De voornaamste reden voor overlijdens ten gevolge van het eten van groene knolamaniet is dat de paddenstoel vaak ten onrechte voor een eetbare champignon wordt aangezien en door verzamelaars wordt geplukt en gegeten. In Centraal en Oost-Europa (met name Rusland en Oekraïne) vallen ieder jaar slachtoffers omdat het daar gebruikelijk is zelf paddenstoelen in het bos te plukken voor de maaltijd. Slachtoffers hebben nadien aangegeven dat ze de paddenstoel niet eens vies, maar juist erg lekker vonden smaken, waardoor deze nog verraderlijker is.
Direct na de eerste symptomen (of wanneer men zich realiseert dat men een groene knolamaniet heeft geconsumeerd) moet de maag leeggepompt en actieve kool geslikt worden. Een ruime hoeveelheid vocht toedienen is belangrijk om de uitscheiding van amatoxine via de nieren te bevorderen.
Daarnaast kunnen verschillende bètalactamantibiotica, zoals penicillines en cefalosporines, gebruikt worden. Waarschijnlijk werken deze leverbeschermend bij amatoxine-intoxicatie, maar het exacte werkingsmechanisme is nog niet opgehelderd. Het meestgebruikte middel (86,5% van de gevallen) is benzylpenicilline, dat echter een magere theoretische onderbouwing heeft en waarvan de effectiviteit sterk wordt betwijfeld. Het middel ceftazidim, zou veel effectiever zijn. Ceftazidim wordt echter altijd gecombineerd met silibinine.
Een tegengif van plantaardige oorsprong is silibinine, het belangrijkste actieve ingrediënt van silymarine (een gestandaardiseerd extract van de zaden van mariadistel). Het wordt in ongeveer een derde van de vergiftigingsgevallen ingezet. In onderzoek blijkt het duidelijk de overleving na consumptie van groene knolamaniet te verbeteren.
Diverse leverenzymen die de toxines uit de paddenstoel verstoorden, kon silibinine herstellen. Ook ging het leverontsteking tegen en induceerde het regeneratieve processen. Zelfs toegediend 48 uur na intoxicatie blijkt silibinine nog zware leverschade te kunnen voorkomen. Silibinine is verkrijgbaar als silibinine dihemisuccinaat. Aanvangsdosis is 5 mg/kg (IV infuus) gedurende 1 uur, gevolgd door 20 mg/kg/dag via een continu infuus gedurende zes dagen totdat de transaminasespiegels genormaliseerd zijn.
Het middel N-acetylcysteïne (een precursor van glutathion die ook bij paracetamolvergiftiging wordt ingezet) is statistisch gezien één van de best werkende middelen.
Ook alfaliponzuur wordt al enkele decennia voor de behandeling van amatoxinevergiftiging ingezet. De effectiviteit ervan is echter niet duidelijk vastgesteld en wordt door vele wetenschappers betwijfeld.
Er zijn aanwijzingen voor effectiviteit van vitamine C, meestal gecombineerd met benzylpenicilline. Bij te ver voortgeschreden leverbeschadiging is levertransplantatie vaak nog de enige remedie. Als er niet wordt ingegrepen raakt het slachtoffer in coma, waarna enkele dagen later de dood kan intreden.